In het kader van de expositie Migratie, waarbij we journalistieke foto’s van Piet den Blanken combineerden met schilderkunst van Stijn Peeters, organiseerden we op zondag 26 september 2021 een discussiemiddag. Doel van de discussiemiddag was verdieping. Dit wilden we bereiken door het thema migratie vanuit verschillende perspectieven te belichten, vanuit de fotograaf, de kunstenaar, de wetenschapper, de conservator, de hulpverlener en de ervaringsdeskundige. Moderator van de middag was Renée Visschers.
Allereerst werden de exposanten geïnterviewd. Fotojournalist Piet den Blanken (1951) uit Breda fotografeert al 25 jaar langs de grenzen van Europa migranten die zich in Europa willen vestigen. Voor het eerst werd hiervan een overzicht gepresenteerd, in feite een overzicht van 25 jaar vluchtelingenproblematiek. Zijn foto’s werden gecombineerd met schilderkunst van de Eindhovense beeldend kunstenaar Stijn Peeters (1957) die vaak journalistieke foto’s als inspiratie gebruikt voor zijn werken over de vluchtelingenproblematiek.
Piet den Blanken
“Het thema boeit mij. Vandaar dat ik er mee doorga, maar ik heb het nooit als een project beschouwd. Ik maakte regelmatig reportages. Nu alles bij elkaar hangt en als een geheel wordt gepresenteerd blijkt het een soort oeuvre en zie je er een lijn in.” Andere fotografen hebben ook vluchtelingen gefotografeerd, maar niemand zo consequent als Piet. In 1989 fotografeerde hij voor het eerst migranten aan de Amerikaans-Mexicaanse grens. In dat jaar viel in Europa het IJzeren Gordijn. De eerste vluchtelingen waren welkom. In de loop van de jaren negentig veranderde de situatie en werden vluchtelingen tegengehouden bij de Oder-Neisse grens tussen Duitsland en Polen.
“Ik vind het belangrijk om het vast te leggen. Ik wil dat het gezien wordt. Migratie is een mensenrecht. Er zou dan ook geen onderscheid gemaakt moeten worden tussen mensen die vluchten voor geweld en mensen die migreren voor armoede en honger. Wij leven op een eiland van welvaart in een zee van ellende. Niet zij zijn de uitzondering, wíj zijn de uitzondering.”
“Het fotograferen van migranten heb ik altijd op eigen initiatief gedaan. De krant is mijn podium. Ik had het geluk in de goede tijd voor kranten en tijdschriften te kunnen werken en ik heb er ook van kunnen leven. Toch wil dat ik mijn foto’s langer meegaan dan de krant van morgen. Ik hoop dat mijn werk een soort visuele geschiedschrijving wordt.”
“Het is schrijnend dat op politiek niveau nog steeds geen oplossing is voor het vluchtelingenvraagstuk. De situatie wordt voor vluchtelingen steeds erger. De grensbewaking wordt steeds meer gemilitariseerd. Migranten worden met steeds meer en grover geweld tegengehouden. Er staan nu meer hekken en muren op de grenzen rond Europa dan de communistische landen tijdens de koude oorlog bouwden. Er is een veelvoud aan doden aan die grenzen gevallen dan er tijdens de koude oorlog aan het IJzeren Gordijn vielen. En het werk voor fotojournalisten wordt steeds moeilijker. Dat geldt ook voor fotograferen in Nederland, AZC’s in Nederland zijn steeds moeilijker toegankelijk voor fotografen.” Afgelopen zomer heeft hij op Cyprus wel met toestemming van de autoriteiten kunnen werken. Cyprus heeft te kampen met de opvang van teveel vluchtelingen en de autoriteiten zijn blij met aandacht van de media.
Op zijn foto’s is te zien dat de vluchtelingen zich welwillend laten fotograferen. Hoe krijgt hij dat voor elkaar? “Je hebt een soort uitstraling nodig dat je niet bedreigend bent. Sommigen zijn bang, anderen vinden het juist prettig als je foto’s maakt, ze ervaren journalistieke aandacht als extra beveiliging. Shafiq, een vluchteling uit Afghanistan, fotografeerde ik in Griekenland en later in Calais en Duitsland. Hij vond het prettig dat iemand belangstelling voor hem had.”
“Ik probeer een blik, een gezichtsuitdrukking vast te leggen waardoor je je gaat afvragen: Wat zou er aan de hand zijn? De expositie toont een overzicht van 25 jaar ellende. Toch is het ook bemoedigend; je ziet de veerkracht van mensen.”
Piet den Blanken maakt samen met Irma van Bommel voor Brabant Cultureel een serie atelierbezoeken van kunstenaars. Tijdens een bezoek aan het atelier van Stijn Peeters vertelde Stijn dat hij zich voor zijn schilderkunst laat inspireren door foto’s van vluchtelingen die in de media verschijnen. Tijdens dat atelierbezoek werd het idee geboren samen te exposeren.
Stijn Peeters
“Waar Piet ophoudt ga ik verder. De fotograaf documenteert, de kunstenaar interpreteert.”
“In 2016 waren vluchtelingen in het nieuws bij de Grieks-Macedonische grens. Ze bivakkeerden in de modder. Je voelt je zo machteloos! Als ik schilder heb ik het idee dat ik iets doe. Ik wil vooral mijn eigen gevoel van machteloosheid verbeelden en dat delen met het publiek. De situaties waarin vluchtelingen zich bevinden zijn vaak inhumaan. Politieke systemen blijken niet te werken en problemen worden met militair geweld opgelost.”
“Ik wil historiestukken van de 21ste eeuw maken. Daarbij laat ik me qua composities en houdingen inspireren door oude schilderkunst. Daardoor houd ik de blik van de toeschouwer langer vast, in de hoop een gedachtestroom op gang te brengen.”
“Ik ben begonnen met landschappen, maar vanaf 1997 wilde ik verhalen vertellen van deze tijd en mijn maatschappelijke betrokkenheid tonen. Er zit een gelaagdheid in mijn werk. Ik maak graag grote werken, met mensen levensgroot op het doek. Ik wil de mensen een spiegel voorhouden. Zelf figureer ik soms ook in mijn eigen werk. Het is heel praktisch om jezelf als model te kiezen als er geen andere modellen voorhanden zijn. Maar het geeft ook mijn betrokkenheid met het verhaal weer.”
“Het verbaast me steeds weer dat we vluchtelingenstromen zien aankomen, maar er toch geen oplossingen komen zodra ze aan de grenzen van Europa staan.”
Op de vraag of hij de ellende van de vluchtelingen van zich kan zetten antwoordt hij: “Moeilijk, maar ik ben, net als Piet, ook met andere onderwerpen bezig. Bovendien geef ik les aan jonge mensen op de kunstacademie. En dat geeft energie.”
Marja Vink
Als aansluiting op de expositie Migratie werd beeldend kunstenaar Marja Vink (1956) gevraagd haar borduurwerken van Strijders te tonen. Ook zij haalt haar inspiratie uit krantenfoto’s. Foto’s van agressors, de militairen waarvoor de mensen vluchten, maar ook van vluchtelingen. Zij zijn immers ook strijders.
“Ik heb een tijdje naailes gegeven aan migrantenvrouwen in Eindhoven en heb dus een directe band met hen. Tijdens de lessen kreeg ik te horen hoe ze hun leven in Nederland ervaren. Hoe moeilijk het is om hier een bestaan op te bouwen.” Bij de vluchtelingen die in het nieuws komen zoomt ze in op de gezichten. Letterlijk om de migrantenvrouw een gezicht te geven. “Het zijn mensen van vlees en bloed die het overkomt en die slachtoffer zijn van sociale onrechtvaardigheid en politieke misstanden. Redenen om uit het eigen land te vertrekken.”
Universiteiten
Hoe hebben universiteiten sinds 2016 gereageerd op de recente crisis bij de opvang van vluchtelingen in Nederland? In 2016 publiceerden Henk van Houtum (hoogleraar politieke geografie en geopolitiek aan de Radbouduniversiteit, Nijmegen) en Leo Lucassen (hoogleraar arbeids- en migratiegeschiedenis aan de Universiteit Leiden) het boek ‘Voorbij Fort Europa’, wat veel stof deed opwaaien. Alleen al in Nederland doen meerdere universiteiten en meerder vakgroepen onderzoek naar migratieproblematiek.
We hebben sociaal geograaf Kolar Aparna bereid gevonden te komen vertellen (in het Engels) over haar promotieonderzoek en activiteiten voor het Nijmegen Centre for Border Research, Radboud Universiteit Nijmegen.
Kolar Aparna
Zij promoveerde op een onderzoek naar landsgrenzen en hoe asielzoekers worden ontvangen in Europa. Ze richtte Asylum University op als een informeel netwerk dat de ongelijke verhoudingen tussen onderzoekers en vluchtelingen ter discussie stelt.
“Ik begon het onderzoek voor mijn PhD in 2016 op het moment dat Heumensoord, een groot tentenkamp voor vluchtelingen, net buiten Nijmegen was opgezet.” Ze wilde niet alleen kennis vergaren door de vluchtelingen te interviewen, maar wilde samen met hen onderzoek doen en publicaties schrijven. Daartoe startte ze discussiegroepen en lezingen, die voor iedereen toegankelijk waren. Door kennisuitwisseling democratischer te maken zet ze vraagtekens bij de huidige rol van de universiteit, want officieel mag ze niet op deze wijze onderzoek doen en publiceren.
Kolar werkt regelmatig samen met dichter Saba Hamzah, die haar master in Gender Studies behaalde aan de Universiteit van Utrecht. Ze zou tijdens de discussiemiddag optreden maar was helaas verhinderd. Kolar droeg een van haar gedichten voor. 'Stranded' is een indrukwekkend verhaal, in de tweede persoon verteld. Het gaat niet alleen over verdrinking, maar ook over alle obstakels die je moet overwinnen om gezien en gered te worden als 'vluchteling'.
Vluchtelingen in de knel in Eindhoven zet zich in voor afgewezen asielzoekers. We vroegen Anoeshka Gehring of ze deze middag wilde komen vertellen wat VIDK zoal doet en of zij een vluchteling kende die zijn of haar verhaal wilde doen. Die was er, Azeez uit Irak. Hij wilde wel gehoord, maar niet ‘tentoongesteld’ worden. Begrijpelijk. Daarom was hij niet zelf aanwezig maar deed Anoeshka namens hem het woord.
Anoeshka Gehring
Azeez was van 2004 tot 2015 vertaler en fixer, voornamelijk voor Amerikanen. Toen hij bedreigd werd door milities, vluchtte hij. Via Turkije en een overvolle boot (waar onderweg mensen verdronken) bereikte hij Griekenland. In 2015 vroeg hij in Nederland asiel aan. Twee jaar later werd dat afgewezen; de IND geloofde hem niet. Hij heeft een paar jaar voor een Brits bedrijf in Irak gewerkt en moest daarvan (op afstand) bewijzen op tafel leggen. Dat lukte niet. Hij kreeg psychische problemen, raakte dakloos, had af en toe een baantje. Uiteindelijk werd hij opgevangen door VIDK.
Anoeshka legt uit wat Vluchtelingen in de knel zoal doen. Allereerst zorgen ze voor opvang, de zogenaamde bed-bad-brood voorziening. Maar ze zetten zich ook in voor basisrechten zoals medische zorg, recht op gezinsleven, scholing tot 18 jaar, voedsel en kleding. Daarnaast kunnen ze sociale en juridische begeleiding bieden. Voor Azeez betekende dit dat hij een trauma behandeling kreeg, er dagbesteding werd geregeld (zonder verblijfsvergunning mag je niet werken of studeren) en hij juridische hulp kreeg bij bewijsvoering voor zijn werk bij het Britse bedrijf. Dat bewijs kwam er, waardoor Azeez alsnog een verblijfsvergunning kreeg. Met mensen voor wie de situatie uitzichtloos lijkt, kan het toekomstperspectief worden besproken en zij kunnen worden begeleid bij terugkeer.
Tussen het publiek zit Rian Ederveen van de Stichting LOS (Stichting Landelijke Ongedocumenteerden Steunpunt) in Rotterdam. De stichting biedt hulp aan mensen zonder verblijfsvergunning en baseert zich op artikel 25 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens: ieder mens heeft recht op eten, kleding en onderdak. Eerder werkte ze voor Zusters van Liefde in Eindhoven, de voorloper van Vluchtelingen in de Knel.
Rutger Doop
Tot slot hield Rutger Doop een korte lezing over FENIX, het Rotterdamse migratie museum in oprichting. Rutger is conservator geschiedenis. Naar verwachting gaat het museum in 2024 open. Nu wordt gewerkt aan de renovatie en verbouwing van het historisch monumentale pand uit 1923, gevestigd op Katendrecht: de Fenixloods II. Vandaar vertrokken ‘de landverhuizers’ vooral naar de Verenigde Staten, Canada en Australië.
Maar Rotterdam was ook een plek van aankomst. Rotterdam heeft nu zo’n 175 verschillende nationaliteiten. Rutger toonde een optimistisch filmpje over migratie. De strekking is dat al die verschillende nationaliteiten een verrijking vormen voor de stad Rotterdam. Het museum richt zich op individuele verhalen en verzamelt werk op het gebied van moderne kunst, fotografie (iconische beelden) en objecten (bijvoorbeeld koffers).
Iemand uit het publiek vraagt of de verhalen van hedendaagse migranten ook in het museum aan bod komen. We gaan het zien in 2024.
Het doel van de middag was verdieping. Publiek maar ook de sprekers hebben deze middag als leerzaam en inspirerend ervaren. Mooi is dat deze discussiemiddag ook heeft bijgedragen tot netwerken. Mensen en instanties, die niet eerder contact hadden, raakten met elkaar aan de praat. Dat je dat als kunstinstelling kunt bereiken geeft veel voldoening.
Shadow Game
Tijdens de discussiemiddag werd een trailer van de indrukwekkende film ‘Shadow Game’ (90 minuten) getoond van de Nederlandse filmmakers Eefje Blankevoort en Els van Driel. Het materiaal voor deze film werd aangedragen door jonge vluchtelingen die met hun mobieltje filmpjes maakten van hun spannende tocht op weg naar en door Europa. Gepresenteerd als een game, do or die.
Programma
In kader van de expositie Migratie vonden, naast de discussiemiddag, de volgende activiteiten plaats:
Photo31 interviewde Piet den Blanken bij Pennings Foundation. Het webinar werd als vooraankondiging op de expositie op 2 juni 2021 uitgezonden.
De documentaire Feitelijk maar niet objectief die Wilbert Smit in 2020 maakte over fotojournalist Piet den Blanken werd tijdens de expositie tweemaal vertoond in filmhuis Natlab in Eindhoven.
In de media:
Frank van den Muijsenberg interviewde Piet den Blanken en Stijn Peeters. Zijn verhaal verscheen Brabant-wijd: in het Eindhovens Dagblad (12 sept 2021), De Stem en het Brabants Dagblad:
Joep Eijkens in Brabant Cultureel:
Al die tijd maakte een mooi gedekte tafel deel uit van de expositie. Maar de stoelen ontbraken, als metafoor voor het toch niet echt gastvrije Europa.
Op de laatste dag van de expositie schoven we symbolisch de stoelen aan en nodigden we de exposanten uit voor een maaltijd, als dank voor hun aandacht voor vluchtelingen.